امام صادق(ع)؛ پایه‌گذار زیارت اربعین حسینی
تلاش‌های امام صادق(ع) در زنده نگاه داشتن یاد و خاطره شهدای دشت کربلا و تأکید ایشان به زیارت امام حسین(ع) را می‌توان به عنوان سرآغازی برای حرکت زوار به سمت زیارت سیدالشهدا(ع) دانست.
دوران امامت امام صادق(ع) از لحاظ اجتماعی و سیاسی با دوره سقوط بنی امیه و به قدرت رسیدن خلفای بنی‌عباس همزمان شده بود. منازعات سیاسی و کشمکش‌های خاندان اموی و عباسی باعث شده تا تقریبا فضایی باز در جامعه مسلمین ایحاد شود که این فضا بهترین فرصت بود تا امام صادق(ع) بتواند به تبیین و احیای ارزش‌های اسلامی بپردازد.
یکی از اقدامات بسیار مهم امام صادق(ع) زنده کردن دوباره یاد و خاطره جد بزرگوارشان امام حسین(ع) و حادثه عاشورا بود. تلاش‌های امام صادق(ع) در این رابطه و توصیه‌های فراوان ایشان به زیارت سیدالشهدا(ع) و ثواب فراوان آن باعث شد تا بار دیگر جامعه مسلمین به یاد شهدای دشت کربلا و جان‌فشانی سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله(ع) و یاران باوفای ایشان در راه احیای اسلام افتاده و به زنده نگاه داشتن این حادثه عظیم در طول تاریخ اهتمام ورزند.
امام صادق(ع) را می‌توان به عنوان پایه‌گذار زیارت اربعین حسینی و این حرکت جهانی برشمرد؛ چراکه زحمات فراوان و تلاش‌های آن امام همام بود که باعث شد تا مسئله پیاده‌روی اربعین اندک اندک در میان خواص و شیعیان رایج شده و مسلمانان طی هر سال و در سالروز اربعین حسینی گام در این مسیر نورانی گذارند. همین تلاش‌ها بود که باعث شد تا امروز نیز مقام امام صادق(ع) در کنار مضجع شریف امام حسین(ع) قرار داشته باشد.
ائمه اطهار(ع)، علاوه بر آنکه خود به زیارت مزار مطهر امام حسین(ع) مى‌رفتند، با بیان ثواب فراوان براى زیارت آن حضرت، شیعیان را براى رفتن به کربلا تشویق و بسیج مى‌کردند و خاطره آن شهیدان پرافتخار را زنده نگه می داشتند. بی‌شک در میان معصومین(ع)، نقش امام صادق(ع) در رابطه با مسئله زیارت امام حسین(ع) به ویژه زیارت اربعین حسینی بسیار پررنگ بوده است و شاید بتوان به نوعی گفت که اربعین در اربعین می‌ماند اگر صادق(ع) نبود. وجود امام صادق(ع) احیاگر حرکت اربعین بود و ایشان همواره بر برپایی این حرکت نورانی اصرار داشتند.
احادیث بسیار فراوانی از امام صادق(ع) در مورد زیارت امام حسین(ع) و ثواب فراوان این زیارت برای مسلمانان و شیعیان نقل شده است. ایشان در حدیثی می‌فرمایند: «هر کس دوست دارد در قیامت نظر به رحمت‌هاى الهى کند و سختى جان کندن بر او آسان شود و هول و هراس قیامت از او برطرف شود، مرقد امام حسین(ع) را بسیار زیارت کند».
امام صادق(ع) درباره ثواب زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده نیز می‌فرمایند: «کسى که با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) برود، خداوند به هر قدمى که برمی‌دارد، یک حسنه برایش نوشته و یک گناه از او محو مىفرماید و یک درجه مرتبه‌اش را بالا مى‌برد، وقتى به زیارت رفت، حق‌تعالى دو فرشته را موکل او مىفرماید که آنچه خیر از دهان او خارج می‌شود را نوشته و آنچه شر و بد است را ننویسند و وقتى برگشت با او وداع کرده و به وى مىگویندکه اى ولى خدا! گناهانت آمرزیده شد و تو از افراد حزب خدا و حزب رسول او و حزب اهل بیت رسولش هستی، به خدا قسم! هرگز تو آتش را به چشم نخواهی دید و آتش نیز هرگز تو را نخواهد دید و تو را طعمه خود نخواهد کرد».
امام صادق(ع) در دوران امامت خویش هر زمان و لحظه‌ای که می‌توانستند نسبت به یادآوری قیام امام حسین(ع) و شهدای کربلا اقدام می‌کردند. خواص و شیعیان و شاگردان ایشان نیز پیام‌ها و توصیه‌های امام صادق(ع) در این زمینه را به مسلمانان می‌رساندند و این مسئله باعث شد تا همگان از عظمت شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفای ایشان به خوبی آگاه شوند.
بنا به نقل شیخ طوسی، امام صادق(ع) بودند که برای اولین بار متن زیارت اربعین را بیان فرموده و آن را به یکی از شیعیان خویش به نام صفوان بن مهران آموختند. سپس، شیخ طوسی در قرن پنجم متن زیارت اربعین را با واسطه و سند به نقل از حضرت صادق(ع) این‌گونه آورده است: «السلام علی ولی الله و حبیبه، السلام علی خلیل الله و نجیبه، السلام علی صفی الله و ابن صفیه …».
از حسین بن ثُوَیْر نقل شده که امام صادق(ع) فرمود: «یا حسین! انَّه مَنْ خَرَجَ مِن مَنزِله یرید زیارة قبر الحسین(ع) إِنْ کانَ مَاشِیاً کتِبَتْ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةٌ وَ مُحِی عَنْهُ سَیئَةٌ وَ إِنْ کانَ رَاکباً کتِبَتْ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةٌ وَ حُطَّ بِهَا عَنْهُ سَیئَةٌ حَتَّی إِذَا صَارَ فِی الْحَیرِ کتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْمُفْلِحِینَ الْمُنْجِحِینَ حَتَّی إِذَا قَضَی مَنَاسِکهُ کتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْفَائِزِین؛ ای حسین! به درستی که هر کسی از خانه‌اش به قصد زیارت قبر حسین بن‌علی(ع) خارج شود، اگر پیاده باشد، با هر قدمی، حسنه‌ای برایش نوشته شده و گناهی از او پاک می‌شود و اگر سواره باشد، با هر قدمی، حسنه‌ای برایش نوشته شده و به واسطه آن گام، گناهی از او کنار گذاشته می‌شود تا به درب حائر حسینی برسد که در این صورت خداوند نام او را از جمله رستگاران و نجات یافتگان ثبت می‌کند و زمانی که آداب زیارت و اعمالش را به پایان برساند، خداوند نام او را در زمره برندگان می‌نویسد».
امام صادق(ع) که کنیه ایشان نیز مانند جد بزرگوارشان امام حسین(ع)، اباعبدالله بود، به عنوان پایه‌گذار مذهب شیعه جعفری آن‌چنان بر زیارت مرقد مطهر سیدالشهدا(ع) و یاران باوفای ایشان اصرار داشتند که حتی آداب زیارت ایشان را در حدیثی که به محمد بن مسلم بیان کردند، برای شیعیان و مؤمنان این‌گونه بیان فرموده‌اند: «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ(ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِذَا خَرَجْنَا إِلَى أَبِيكَ أَ فَكُنَّا فِي حَجٍّ قَالَ بَلَى قُلْتُ فَيَلْزَمُنَا مَا يَلْزَمُ الْحَاجَّ قَالَ مِنْ مَا ذَا قُلْتُ مِنَ الْأَشْيَاءِ الَّتِي يَلْزَمُ الْحَاجَّ قَالَ يَلْزَمُكَ حُسْنُ الصَّحَابَةِ لِمَنْ يَصْحَبُكَ وَ يَلْزَمُكَ قِلَّةُ الْكَلَامِ إِلَّا بِخَيْرٍ وَ يَلْزَمُكَ كَثْرَةُ ذِكْرِ اللهِ وَ يَلْزَمُكَ نَظَافَةُ الثِّيَابِ وَ يَلْزَمُكَ الْغُسْلُ قَبْلَ أَنْ تَأْتِيَ الْحَائِرَ وَ يَلْزَمُكَ الْخُشُوعُ وَ كَثْرَةُ الصَّلَاةِ وَ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ يَلْزَمُكَ التَّوْقِيرُ لِأَخْذِ مَا لَيْسَ لَكَ وَ يَلْزَمُكَ أَنْ تَغُضَّ بَصَرَكَ وَ يَلْزَمُكَ أَنْ تَعُودَ إِلَى أَهْلِ الْحَاجَةِ مِنْ إِخْوَانِكَ إِذَا رَأَيْتَ مُنْقَطِعاً وَ الْمُوَاسَاةُ وَ يَلْزَمُكَ التَّقِيَّةُ الَّتِي قِوَامُ دِينِكَ بِهَا وَ الْوَرَعُ عَمَّا نُهِيتَ عَنْهُ وَ الْخُصُومَةِ وَ كَثْرَةِ الْأَيْمَانِ وَ الْجِدَالِ الَّذِي فِيهِ الْأَيْمَانُ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ تَمَّ حَجُّكَ وَ عُمْرَتُكَ وَ اسْتَوْجَبْتَ مِنَ الَّذِي طَلَبْتَ مَا عِنْدَهُ بِنَفَقَتِكَ وَ اغْتِرَابِكَ عَنْ أَهْلِكَ وَ رَغْبَتِكَ فِيمَا رَغِبْتَ أَنْ تَنْصَرِفَ بِالْمَغْفِرَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ؛ راوی می‌‌‌‌گويد به امام صادق(ع) عرض كردم که اگر به زيارت پدر شما برويم، حج كرده‌‌ايم؟ فرمودند که آرى! پرسيدم پس آنچه بر حاجى لازم است بر ما نيز لازم است؟ فرمودند چه چيز؟ عرض كردم که چيزهايى كه براى حاجى لازم است. فرمودند که لازم است در این سفر با همسفرت خوش‌رفتار باشى، كمتر حرف بزنى، مگر در خير و خوبى، فراوان به ياد خدا باشی، لباست تميز باشد، پيش از رسيدن به حائر (حسينى) غسل كنى، خاشع باشى، نماز زياد بخوانى و بر محمد و آل محمد بسيار صلوات فرستى. از برداشتن آنچه مال تو نيست خوددارى كنى، چشمت را (از حرام) فرو بندى، اگر ديدى يكى از همسفرانت توشه‌‌اش تمام شده و از سفر بازمانده، لازم است به او رسيدگى و كمك مالى كنى، تقيه را(كه قوام و استحكام دين تو به آن است) رعايت كنى و از محرمات و آنچه نهی شده‌‌‌ای پرهيز کنی و از دلخوری و قسم خوردن زياد و جر و بحث كه در آن سوگند خورده شود، دورى كنى. پس، اگر اين‌ها را رعايت كردى، حج و عمره تو به طور كامل انجام شده است و به خاطر هزينه‌‌ها و دور شدن از خانواده‌‌ات و خودداری از آنچه به آن مايل هستى، از کسی(خدايی) كه آنچه نزدش بوده و تو آن را طلب كردى، استحقاق پيدا مىكنى كه از سفرت برگردی در حالیكه مغفرت و رحمت و رضوانش شامل تو شده باشد».
مجتبی افشار
