متون نیایشی و زیارتی تحت تاثیر نظام معنایی توحیدی قرآن هستند

به گزارش خبرنگار ایکنا، نخستین پیش‌نشست همایش بین المللی الهیات زیارت امروز 30 اردیبهشت در مدرسه عالی شهید مطهری برگزار شد.

در این نشست سیدابوالقاسم نقیبی، استاد دانشگاه شهید مطهری با موضوع «نشانه‌شناسی نظام معنایی متون زیارات» سخنرانی کرد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

فرض ما بر این است که یک میراث مهم معنوی داریم که این میراث از مقوله نص است. ممکن است برخی از اینها تاریخی تمدنی باشند و برخی آنقدر مهم باشند که به عنوان نص مبدا و نص سازنده و بنیادین شمرده شوند. همینطور فرض بر این است که این نصوص متضمن نشانه‌هایی هستند و این نشانه‌ها نشانه‌هایی هستند که به هم پیوسته‌اند و از هم گسسته نیستند. این نشانه‌ها از مقوله الفاظ و معانی‌اند چون مطالعه ما در حوزه نشانه‌شناسی از نصوصی است که این نصوص متشکل از الفاظ و معانی هستند. این نشانه‌ها نشانه‌های به هم پیوسته‌ هستند یعنی مفاهیمی به هم پیوسته و واجد مفاهیم کانونی هستند که آن پیوستگی و سازمان‌وارگی موجب شده متضمن یک نظام معنایی باشند و به همین جهت است که می‌توانیم دنبال کشف آن نظام معنایی در این نصوص باشیم. همچنین باید توجه داشت که آن نظام معنایی نظام مرجع در معنابخشی به زندگی ظاهری و زندگی فرهنگی و زیست فرهنگی مومنان تلقی می‌شود. اینها مفروضاتی هستند که در مسئله مورد مطالعه ما مهم بود.

ارتزاق همه نصوص متقن پساقرآنی از نص قرآن

ما به حسب این پیش‌فرض می‌دانیم مبدا نصوص قرآن کریم است. همه نصوص متقن پساقرآنی نصوصی هستند که در طول این مبدا در حال ارتزاق مدام از مفاهیم ثابت یا مفاهیم زمانی نص مبدا هستند. نص مبدا سازنده نصوص پسامبدا و شکل‌دهنده مفاهیم و همینطور نظامات پسامبدا است. در نص مبدا کلیدی‌ترین نشانه و والاترین نشانه کلمه مبارک الله است و این کلمه به حسب تعریف خود نص «هی العلیا» است. بقیه مفاهیم به این کلمه پیوسته‌اند و بر اساس این مفهوم علیا است که مفاهیم دیگر معنا پیدا می‌کنند. ایمان و کفر و صدها مفهوم دیگری که حول این مفهوم معنا پیدا می‌کنند در یک نظام معنایی چندمیدانی که هر یک از این مفاهیم به عنوان یکی از مفاهیم محوری آن میدان‌ها قرار می‌گیرند، جای می‌گیرند که از آن نظام به نظام معنایی توحیدی یاد می‌کنیم.

نظام‌های معنایی دیگری که پس از قرآن شکل گرفته خصوصا متون نیایشی و زیارتی بیش از هر متن دیگری تحت تاثیر نظام معنایی توحیدی هستند. ما در این پژوهش به دنبال حل یک مشکل مهم در حوزه نظام معنایی زیارات هستیم. مشکل این است که این نظام معنایی به حسب ادعایی که از ناحیه وهابی‌ها مطرح شده یک نظام القابخش شرک است و با نظام معنایی قرآن که توحیدی است انطباقی ندارد و این یک انحراف از حوزه زیست توحیدی است.

من در این تحقیق بر اساس سنجه‌های فقهی در مقام تحلیل تطوراتی بودم که در ابنیه کلیسا شکل گرفته و اینکه چرا برخی رهبران معنوی یا قدرتمندان حاکم بر جوامع مسیحی دنبال این بودند تصاویر یا تجسم‌ها را از محیط نیایشی دور کنند. به نظر می‌رسد نگاه‌های توحیدی محض یکی از انگیزه‌ها برای پالایش محیط نیایش و پرستش از مجسمه و نقاشی‌ها بوده است همان چیزی که ما در اندیشه فقهی نیایش و پرستش خودمان بر آن تاکید داریم چراکه هم در زمینه سبک نیایش الزامات فقهی وجود دارد، هم در زمینه فضای نیایش به معنای فیزیک نیایش الزامات فقهی وجود دارد و هم در زمینه تصاویری که در مقابل نیایشگر وجود دارد الزامات فقهی وجود دارد و اینها مقولاتی است که امروز با آن درگیر هستیم و نیاز به مطالعه بنیادین فقهی دارد.

زیارت با آموزه‌های توحیدی شروع شده

آن چیزی که تحت عنوان نصوص نیایشی از ناحیه معصومین طراحی و القا و املا شده متضمن نشانه‌هایی است که فرهنگ رفتاری معنوی مسلمان‌ها را با نظام معنایی مبدا هماهنگ می‌کند و آن در طول بودن یا متاثر بودن از مبدا را آشکار می‌کند. من نمونه‌هایی عرض می‌کنم که ببینید چگونه متون زیارتی در امتداد متن مقدس دارای یک نظام معنایی توحیدی هستند. برخی متون زیارتی را قرائت می‌کنم تا ببینید بر واژه کانونی الله در نصوص زیارتی چقدر تاکید شده است. در زیارت رسول اکرم(ص) هست که «اشهد ان لا اله الا الله وحده لاشریک له». شما می‌بینید که بخش مهم زیارت با آموزه‌های توحیدی شروع شده تا به شرک نینجامد.

همچنین در زیارت امین الله می‌خوانیم: «السلام علیک یا امین الله فی ارضه». این اضافه‌ها یک اضافه‌های معناداری هستند یعنی کانون توحیدی که واژه علیا است در تجربه زیارت باید مورد توجه زائر باشد. به نظر می‌رسد نقطه کانونی که مربوط به کلمه الله است همچنان در زیارات حفظ شده یعنی شما کلمه الله را در وسط دایره قرار دهید و عناوینی مثل «حجه الله»، «امین الله» و ده‌ها عنوان مضاف به الله در نصوص زیارتی ذیل همین عنوان قرار می‌گیرد و شما می‌توانید بر این اساس دایره‌ای ترسیم کنید که وسط آن الله است. بعد می‌توانید هر یک از این عناوین را در قالب یک واژه کانونی دیگری مورد توجه قرار دهید. مثلا نبوت و امامت واژه کانونی دیگری است که در مرکز دایره قرارمی‌گیرد و واژه‌های فراوان دیگری به این واژه‌های کانونی می‌پیوندد.