رعایت حقوق خانواده و نزدیکان، لازمه تقوا
آیه اول سوره نسا دربردارنده مفاهیم گوناگونی در حوزه زندگی خانوادگی و روابط خویشاوندی ذیل سفارش به رعایت تقواست و لذا می‌توان اینگونه برداشت کرد که اشاره به «ارحام» بعد از نام خدا برای دعوت به تقوا بیانگر آن است که رعايت حقوق خانواده و خويشاوندان از لوازم تقواست.
به گزارش ایکنا رهبر معظم انقلاب در بخشی از بیانات‌شان در دیدار خانواده مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی با استناد به بخشی از آیه اول سوره نسا فرمودند: «ایشان آثار صوتی دارند، آثار مکتوب دارند، آثار مؤسّسه و بنیان‌های مؤسّساتی، مثلِ آنهایی که اسم آوردیم ــ یا شاید هم غیر آنها که من خبر ندارم ــ دارند، الحمدلله فرزندان خوبی دارند، آقازاده‌های خوبی دارند؛ وَ بَثَّ مِنهُما رِجالاً کَثیراً وَ نِساء؛ الحمدلله؛ برکات نسلی‌شان هم برکات خوبی است.»
در این نوشتار به بیان تفاسیر و نکات این آیه می‌پردازیم.
متن آیه: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا»
ترجمه آیه: «اى مردم، از پروردگارتان كه شما را از «نفس واحدى» آفريد و جفتش را [نيز] از او آفريد، و از آن دو، مردان و زنان بسيارى پراكنده كرد، پروا داريد؛ و از خدايى كه به [نام] او از همديگر درخواست مى‌كنيد پروا نماييد؛ و زنهار از خويشاوندان مَبُريد، كه خدا همواره بر شما نگهبان است.»
در خصوص شأن نزول این آیه ابن شهر آشوب از مرزبان و او از كلبى و او از ابوصالح و او نیز از ابن عباس درباره اين قسمت از آيه «وَاتَّقُوااللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ» چنين روايت كند: كه درباره رسول خدا صلى الله عليه و آله و اهل بيت علیهم‌السلام و خويشاوندان او نازل گرديده. زيرا تمام خويشاوندى نسبى و سببى در روز قيامت منقطع مي‌شود جز خويشاوندى نسبى و سببى كه از پيامبر باشد.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره این آیه چنین بیان کرده است که «از این آیه برمی‌آید که سوره نساء در مقام بيان احكام زناشویى است، از قبيل اينكه: (چند همسر مى‌توان گرفت)، (با چه كسانى نمى‌توان ازدواج كرد) و... و نيز در مقام بيان احكام ارث است و در خلال آياتش امورى ديگر نيز ذكر شده، نظير احكامى از نماز، جهاد، شهادات، تجارت و غيره و مختصرى هم درباره اهل كتاب سخن رفته است.
به طور خاص خداوند در این آیه مى‌خواهد مردم را به تقوا و پروا داشتن از پروردگار خويش دعوت كند، مردمى كه در اصل انسانيت و در حقيقت بشريت با هم متحدند و در اين حقيقت بين زنشان و مردشان، صغيرشان و كبيرشان، عاجزشان و نيرومندشان، فرقى نيست، دعوت كند تا مردم درباره خويش به اين بى‌تفاوتى پى ببرند تا ديگر مرد به زن و كبير به صغير ظلم نكند و با ظلم خود مجتمعى را كه خداوند آنان را به داشتن آن اجتماع هدايت نموده آلوده نسازند، اجتماعى كه به منظور تتميم سعادتشان و با احكام و قوانين نجات‌بخش تشكيل شده مجتمعى كه خداى عزوجل آنان را به تأسيس آن ملهم نمود، تا راه زندگي‌شان را هموار و آسان كند همچنين هستى و بقاى فرد فرد و مجموعشان را حفظ فرمايد.
از همين جا روشن مى‌شود كه چرا در آيه شريفه، خطاب را متوجه ناس (همه مردم) كرد و نه به خصوص مؤمنين و نيز چرا فرمان (اتّقوا) را مقيد به قيد (ربّكم) كرد و نفرمود: (اتّقوا اللّه؛ از (خدا) پروا كنيد)، بلكه فرمود: (از پروردگار خود پروا كنيد) چون صفتى كه از خدا به ياد بشر انداخت (كه همه را از يك نفر خلق كرده ) صفتى است كه پر و بال آن تمامى افراد بشر را مى‌گيرد و اختصاصى به مؤمنين ندارد و اين صفت خود يكى از آثار ربوبيت او است چون منشأش (ربوبيت) خدا يعنى تدبير و تكميل است نه (الوهيت) او.
از ظاهر سياق برمى‌آيد كه مراد از (نفس واحده) آدم (عليه السلام) و مراد از (زوجها) حوا باشد كه پدر و مادر نسل انسان است كه ما نيز از آن نسل مى‌باشيم و به طورى كه از ظاهر قرآن كريم برمى‌آيد همه افراد نوع انسان به اين دو تن منتهى مى‌شوند. ظاهر جمله مورد بحث يعنى جمله (و خلق منها زوجها) اين است كه مى‌خواهد بيان كند كه همسر آدم از نوع خود آدم بود و انسانى بود مثل خود او و اين همه افراد بى‌شمار از انسان كه در سطح كره زمين منتشر شده‌اند همه از دو فرد انسان مثل هم و شبيه به هم منشأ گرفته‌اند.
از عبارت (و بثّ منهما رجالا كثيرا و نساء) برمی‌آید كه نسل موجود از انسان تنها منتهى به آدم و همسرش مى شود و جز اين دو نفر هيچ كس ديگرى در انتشار اين نسل دخالت نداشته است .
در عبارت (و اتّقوا اللّه الذى تسائلون به و الارحام) منظور از (تسائل) به خدا اين است كه مردم با سوگند به خداى تعالى از يكديگر چيزى درخواست كنند اين به او بگويد تو را به خدا سوگند مى دهم كه فلان كار را بكنى و او نيز به اين چنين چيزى را بگويد و تسائل به خداى تعالى كنايه است از اينكه خداى سبحان در نظر آنان محترم و عظيم بوده و او را دوست مى داشتند چون آدمى به كسى و چيزى سوگند مى دهد كه او را عظيم بداند و محبوب بدارد. پس معنای کلی آیه این است که از خدا بترسيد از اين جهت كه نزد شما داراى عزت و عظمت است (عزت و عظمتى كه يكى از شؤون ربوبيت است نه اصل ربوبيت) و بترسيد از وحدت خويشاوندى و ارتباط رحمى كه خدا آن را در بين شما قرار داده، (و معلوم است كه وحدت خويشاوندى و رحمى يكى از شؤون و شعبه‌هاى وحدت سنخى و نوعى افراد بشر است).
رحم در اصل به معناى محل نشو و نماى جنين در شكم مادران مى‌باشد همان عضو داخلى كه خداى عزوجل در باطن زنان قرار داده تا نطفه در آن تربيت شده و فرزندى تمام‌عيار گردد اين معناى اصلى كلمه رحم است ولى بعدها به عنوان استعاره و به علاقه ظرف و مظروف در معناى قرابت و خويشاوندى استعمال شد چون خويشاوندان همه در اينكه از يک رحم خارج شده‌اند مشتركند پس كلمه (رحم) به معناى نزديك و ارحام به معناى نزديكان انسان است و قرآن شريف در امر رحم نهايت درجه اهتمام را بكار برده است.
عبارت (ان اللّه كان عليكم رقيبا)؛ كلمه رقيب به معناى حفيظ است و مراقبت به معناى محافظت است. در قرآن خداى تعالى نيز رقيب خوانده شده چون اعمال بندگان را حفظ مى‌كند تا پاداش دهد همچنين حفيظ و در كمين و وكيل نيز گفته شده است.»
آیت‌الله مکارم شیرازی نیز در تفسیر نمونه پیرامون این آیه آورده است «روى سخن در نخستين آيه اين سوره به تمام افراد انسان است زيرا محتويات اين سوره در حقيقت همان مسائلى است كه تمام افراد بشر در زندگى خود به آن نيازمند هستند. سپس دعوت به تقوى و پرهيزكارى مى‌كند كه ريشه اصلى برنامه‌هاى سالم‌سازى اجتماع مى‌باشد، اداى حقوق يكديگر، تقسيم عادلانه ارث، حمايت از يتيمان و رعايت حقوق خانوادگى و مانند اينها همه از امورى است كه بدون پشتوانه تقوى و پرهيزكارى به جايى نمى‌رسد، لذا اين سوره را، كه محتوى همه اين مسايل است، با دعوت به تقوى آغاز مى‌كند.
سپس براى معرفى خدايى كه نظارت بر تمام اعمال انسان دارد به يكى از صفات او اشاره مى‌كند كه ريشه وحدت اجتماعى بشر است؛ آن خدايى كه همه شما را از يك انسان پديد آورد. بنابراين امتيازات و افتخارات موهومى كه هر دسته‌اى براى خود درست كرده‌اند از قبيل امتيازات نژادى، زبانى، منطقه‌اى، قبيله‌اى و مانند آن كه امروز منشأ هزارگونه گرفتارى در جامعه‌هاست، در يک جامعه اسلامى نبايد وجود داشته باشد چه اينكه همه از يک اصل سرچشمه گرفته و فرزندان يک پدر و مادرند و در آفرينش از يک گوهرند. توجه به اينكه جامعه عصر پيامبر يک جامعه به تمام معنى قبيله‌اى بود اهميت اين مبارزه را روشن‌تر مى‌سازد.
در خصوص (نفس واحده) اشاره به نخستين انسانى است كه قرآن او را به نام آدم پدر انسانهاى امروز معرفى كرده و درباره (خلق من زوجها) منظور از آن اين است كه خداوند همسر او را از جنس او (جنس بشر) آفريد. سپس در جمله بعد مى‌فرمايد: (خداوند از آدم و همسرش، مردان و زنان فراوانى به وجود آورد) از اين تعبير استفاده مى‌شود كه تكثير نسل فرزندان آدم تنها از طريق آدم و همسرش صورت گرفته است و موجود ثالثى در آن دخالت نداشته است.
سپس به خاطر اهميتى كه تقوا در ساختن زيربناى يک جامعه سالم دارد مجددا در ذيل آيه، مردم را به پرهيزكارى و تقوا دعوت مى‌كند منتها در اينجا جمله‌اى به آن اضافه كرده و مى‌فرمايد: (از خدايى بپرهيزيد كه در نظر شما عظمت دارد و به هنگامى كه مى‌خواهيد چيزى از ديگرى طلب كنيد نام او را مى‌بريد.)
اشاره به کلمه (ارحام) اولا نشانه اهميت فوق‌العاده‌اى است كه قرآن براى صله رحم قايل شده تا آنجا كه نام ارحام بعد از نام خدا آمده است و ثانيا اشاره به مطلبى است كه در آغاز آيه ذكر شده و آن اينكه شما همه از يک پدر و مادريد و در حقيقت تمام فرزندان آدم خويشاوندان يكديگرند و اين پيوند و ارتباط ايجاب مى‌كند كه شما نسبت به همه انسان‌ها، هر نژاد و هر قبيله‌اى همانند بستگان فاميلى خود محبت بورزيد.
در پايان آيه مى‌افزايد: (خداوند مراقب شما است) و تمام اعمال و نيات شما را مى‌بينيد و مى‌داند و در ضمن، نگهبان شما در برابر حوادث است. (رقيب) در اصل به كسى مى‌گويند كه از محل مرتفعى به اوضاع نظارت كند و سپس به معنى حافظ و نگهبان چيزى آمده است زيرا نگهبانى از لوازم نظارت است.»
لذا از محتوای مفاهیم این آیه می‌توان چنین نتیجه گرفت که:
ـ آغاز سوره خانواده، با سفارش به تقوا شروع شده است، يعنى بنيان خانواده، بر تقواست و مراعات آن بر همه لازم است.
ـ خلقت و تربيت انسان، هر دو به دست خداست، پس پروا و اطاعت هم بايد به دست او باشد.
ـ همه انسان‌ها از يك نوعند، پس هر نوع تبعيض نژادى، زبانى، قومی و ...ممنوع است.
ـ زن و مرد در آفرينش وحدت دارند و هيچكدام از نظر جنسيّت بر ديگرى برترى ندارند.
ـ رعايت حقوق خانواده و خويشاوندان، لازمه تقواست.
انتهای پیام
