نگاه اسلام به محیط زیست چگونه است؟

یکی از مسائلی که در متون دینی اسلام به آن توجّه ویژه شده است، تبیین محیط زیست، ضرورت اهتمام به تأمین سلامت آن، اصول مبادی زیست محیطی، راه‌‏های نیل به محیط سالم و سرانجام، اهداف اصیل آن، از آن جهت که از حقوق اساسی بشر است از یک سو و جزو وظایف بشری است از سوی دیگر و تأمین آن از علوم انسانی پایه می‏‌گیرد و از قدرت‏‌های بشری مایه‏‌گیری می‏‌کند چنان‏که تخریب آن نیز در اثر نشناختن حقوق بشر یا انجام ندادن وظایف بشری است.

به گزارش ایکنا از مازندران، کتاب «اسلام و محیط زیست» به قلم آیت‌الله جوادی آملی رویکرد دین اسلام به حفظ محیط زیست و طبیعت پرداخته است؛ که در این نوشتار چکیده‌ای از کتاب را می‌پردازیم.
قرآن کریم که مقدّس‏‌ترین متن دینی است، صحنهٴ آفرینش را پایهٴ آرامش بشر معرفی می‏‌کند و با توجه به تبیین آیات ۱۴ سوره مبارکه مؤمنون؛ «ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ، سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته) و علقه را به صورت مضغه (چيزي شبيه گوشت جويده) و مضغه را به صورت استخوانهائي در آورديم، از آن پس آن را آفرينش تازه‏‌ای ايجاد كرديم، بزرگ است خدائی كه بهترين خلق كنندگان است!»

و آیه ۵۹ سوره مبارکه طه؛ «قَالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَأَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى، گفت ميعاد ما و شما روز زينت (روز عيد) است، مشروط بر اينكه همه مردم هنگامي كه روز بالا مي‌‏آيد جمع شوند.» که به فقدان فرهنگ صیانت محیط زیست می‌پردازد.

از آنجایی که پروردگار ما ساختار هر مخلوق را برابر استعداد، استحقاق، ظرفیّت و هدف‏مندی او تأمین کرد؛ آن‏گاه او را در بستر مستقیم به مقصدی که مقصود در آن‏جاست، رهبری نمود. این مثلّث میمون، زیبایی هر چیزی را در رعایت اصول علمی و تجربی نظام‏‌های سه‏ گانهٴ مزبور می‏‌داند و اگر آسیبی به ساختار چیزی برسد، هم او را از نیل به هدف اصیل او باز می‏‌دارد و هم دیگران را از فیض او محروم می‏‌کند. آن هجران و این حرمان زشت، چهرهٴ زیبای صحنهٴ آفرینش را مشوّه می‏‌کنند و هر گونه تشویه خلقت که به سلامت جامعه و امنیّت امّت آسیب رساند، وسوسهٴ ابلیس است؛ زیرا شیطان، مکر ابلیسانهٴ خود را به صورت گول زدن بیان می‏‌کند که یکی از آن‏ها تغییر ساختار هدف‏مند انسان یا هر موجود دیگر است.
علامه در بخش دیگری از کتاب؛ فرهنگ زیست محیطی آمیخته با مقام خلافت الهی انسان اشاره می‌کند و تاکید دارد، کرامت انسان، مرهون خلافت اوست و مهم‏ترین عنصر خلافت الهی بعد از فراگیری معارف دینی، آباد ساختن زمین و نجات آن از هر گونه تباهی و تیرگی است. مقصود از زمین، گسترهٴ زیست بشر است که از عمق دریا تا اوج آسمان را در برمی‏‌گیرد. بنابراین، فرهنگ زیست محیطی با مقام‌برین جانشینی خدا آمیخته است. آن کس که به جای پالایش هوا، آن را می‌‏آلاید و عوض مرمّت زمین، آن را ویران می‏‌کند و به جای غرس نهال، به قطع درخت می‏‌پردازد و به جای سالم سازی دریا و صحرا، از آلوده نمودن آن‏ها اِبایی ندارد، چنین فرد بی‏‌فروغی، بی‏‌دریغ دروغ می‏‌گوید که خویشتن را خلیفهٴ خدا می‏‌شمرد.
علامه جوادی در قسمتی دیگر درباره رسالت مضاعف دولت مردان در تأمین محیط سالم چنین بیان می‌کند: مراتب این خلافت در حاکمان، بیش از دیگران است، رسالت دولت‏مردان در تأمین محیط سالم بیشتر از تودهٴ مردم است؛ زیرا برنامه‏‌ریزی کلان فضا و دریا و ساخت سلاح‌‏های شیمیایی و تخریبی و آزمایش‏‌های فرسایشی اتمی و مانند آن، در اختیار حکمرانان مقتدر است. آنچه هم اکنون سلامت محیط زیست را تحدید می‌‏نماید و جوامع بشری را به مرگ یا بیماری تهدید می‏‌کند، اقتدار تعدیل نشدهٴ صاحبان صنایع اتمی است که هرگونه نعمتِ خدا داد را به سود خود و زیان ملّت‏‌های دیگر، مصادره می‌‏نمایند؛ گویا مدیر عامل لگام گسیختهٴ دهکدهٴ دنیای کنونی‏‌اند.
نظام اسلامی وظیفهٴ رسمی حاکمان را تا جایی که در کلام امیر المومنین(ع) آمده است چنین بیان می‌دارد: «اهتمام تو، به آباد نمودن زمین، بیش از همت گماردن تو، به جمع درآمد باشد. معلوم است که با آلوده بودن محیط زیست، هم نیروی انسانی در معرض آسیب است و هم امکانات طبیعی.»
وی در بخش دیگر کتاب با اشاره به به فتوای دین درباره اصول زیست محیطی، افزود: اولاً اصول زیست محیطی از منظر رسول گرامی اسلام (ص) پیشینه ملکوتی دارد و رعایت طهارت و طیب در بدن و منزل و محل کار و ساحت خانه و دفتر و پیشگاه مراکز تحقیق و پژوهش و… برای آن است که انسان خلیفهٴ خداست.
پیامبر بزرگ و گرامی اسلام چنین فرمود: سه چیز است که پایهٴ روشنی دیده‏‌اند: نگاه به سبزه و به آب روان و به روی نیکو. اگر جلوهٴ چشم در دیدن فضای سبز و آب روان است، معلوم می‏‌شود که ایجاد و حفظ بوستان و گلستان و پارک سبز و روان ساختن جوی صاف، مطلوب اسلام است؛ نه در تحصیل آن کوتاهی رواست و نه در حراست آن، قصور سزاست و نه در نگهداری منابع طبیعی و مراتع و مزارع گل و گیاه، کوتاهی به جاست.
در بخش دیگر کتاب با اشاره به ضرورت تحصیل و نگهداری آب و هوای سالم و زمین حاصل خیز، آمده است: از حضرت امام صادق(ع) روایت است: «زندگی بدون احراز سه عامل حیاتی گوارا نیست: هوای پاک تمییز، آب فراوان و گوارا و زمین حاصل‏‌خیز و قابل کشت و زرع». خداوند تمام عناصر محوری مورد نیاز زندگی بشر را تأمین فرمود و بهره‌‏برداری از آن‏ها را جزء حقوق بشر قرار داد و جامعه را به صیانت آن‏ها از آفت، انقراض، کمبودی و مانند آن مکلّف کرده است. اگر فرد یا جامعه، دولت یا ملّت در شناخت این عناصر اصلی کوتاهی نماید یا در تحصیل یا نگهداری آن‏ها قصور کند، وظیفهٴ دینی خود را انجام نداده است؛ شناخت اصول زیست محیطی و تحصیل آن و پرهیز از تخریب آن و سعی برای سالم سازی آن، از بارزترین حقوق انسانی و نیز از روشن‏‌ترین تکالیف بشری به شمار می‌‏آید تا نشاط جامعه همراه با سلامت آن و خرّمی افراد همراه با صحّت آنان تضمین شود. این امور یاد شده، حقوق و وظایف متقابل تمام شهروندان است.
رسول گرامی اسلام (ص) چنین فرمود: هر کس از راه مسلمانان، چیزی را که باعث آزار رهگذر است برطرف کند، خداوند اجر خواندن 400 آیه قرآن را در دیوان عمل او ثبت می‌‏کند که ثواب قرائت هر حرف 10 حسنه است. از این‏جا معلوم می‌‏شود اگر دولت یا ملّتی عمداً به فضای سبز و سالم و نشاط آور نیندیشند و از آلایش آن دریغ کنند و منطقه زرّین خدا داد طبیعت را آلوده نمایند، مُهر بی‌مِهری بر لب زنند و خاموش شوند که این کار بهتر است.
اگرچه فرهنگ دین، همواره حامی مبادی زیست محیطی است و تدوین فهرست آن در این نوشتار که رسالت آن ارائهٴ اجمالی از ره‌‏توشهٴ اسلامی است میسور نیست، لیکن پیام اسلام به دوست‏داران حفظ محیط زیست این است: گرچه حفظ محیط زیست از لحاظی به علوم طبیعی و تجربی بر می‏‌گردد، لیکن کارآمدی آن، نحوهٴ حیات بشر و تأمین سلامت و شادابی و… صبغهٴ علوم انسانی دارد و مهم است که به آن پرداخته شود.

حجت‌الاسلام نیما ارزانی