نشانه‌های افسردگی معنوی چیست

حجت‌الاسلام حسین عباسی‌اصل، پژوهشگر سبک زندگی در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، با اشاره به تازه‌ترین پژوهش خود درباره نگاه قرآن به افسردگی گفت: افسردگی یک پدیده معاصر نیست؛ هر چند که در 150 یا نهایت 170 سال گذشته شناسایی شده و در حال فراگیر شدن است، اما تحقیقات نشان می‌دهد افسردگی از خلقت انسان همراه وی بوده است.

عباسی‌اصل ادامه داد: متولی مقابله با افسردگی، علم روان‌شناسی است. در روان‌شناسی مرسوم، افسردگی را از روی نشانه‌های آن می‌شناسند؛ به عبارتی نشانه‌های 9 گانه‌ای برای افسردگی وجود دارد که اگر این نشانه‌ها در فردی ظاهر شود، افسرده شناخته می‌شود، اما نگاه دینی به پدیده افسردگی، بر اساس نشانه‌شناسی نیست، بلکه رویکرد آن سبب‌شناسی است؛ یعنی یک سلسله اسباب باعث می‌شود انسان دچار افسردگی شود. دین به سراغ این سبب‌ها می‌رود و می‌گوید چون این سبب‌ها در فردی وجود دارد، دیر یا زود دچار افسردگی پنهان یا آشکار می‌شود.

وی گفت: بنابراین وقتی درباره افسردگی صحبت می‌کنیم باید تفاوت رویکردها را لحاظ کنیم. افسردگی یا به شیوه مرسوم علم روانشناسی بر اساس «نشانه‌ها» تعریف می‌شود و یا به شیوه نگاه دینی بر اساس «سبب‌ها»ی آن بررسی می‌شود.

تعریف افسردگی در روانشناسی

عباسی‌اصل ادامه داد: تعریف افسردگی بر اساس نشانه‌ها این‌گونه است: این پدیده، اختلالی است که فرآیند آغاز، اوج و پایان دارد. افسردگی اساسی دارای علائم هیجانی (غمگینی و ناامیدی مفرط)، شناختی (اشکال تمرکز، احساس گناه) علائم رفتاری (کندی و بیقراری)، علائم اجتماعی (فقدان لذت در امور) و علائم زیستی (اشکال در خواب و خوراک) است. به میزانی که این علائم در فردی باشد، معلوم می‌شود دچار افسردگی اساسی است.

مؤلف کتاب «تحریف تا تعریف سبک زندگی» افزود: نشانه‌های افسردگی خفیف نیز شامل نشخوار ذهنی در مورد موضوعات منفی، حسرت نسبت به مسائل گذشته، ترس نسبت به مسائل آینده، احساس ملال، تحریک‌پذیری و عصبانیت است. افسردگی خفیف باعث اخلال موقتی در بخشی از روند کلی زندگی فرد می‌شود؛ اما افسردگی اساسی باعث اخلال در زندگی می‌شود. بنابراین در روانشناسی مدرن، افسردگی را بر اساس نشانه‌ها تعریف می‌کنند.

وی با بیان اینکه تعریف دین از افسردگی بر اساس سبب‌ها صورت می‌گیرد، گفت: در این تعریف بر اساس عوامل زیستی و وراثتی، روانشناختی(نشخوارهای فکری، ناامیدی و بدبینی) یا اجتماعی (اختلال‌های والدین و فرزندپروری، فضای مجازی و تأییدجویی) پدیده افسردگی را تعریف می‌کنند.

چرا باید از نگاه قرآن به افسردگی بپردازیم؟

عباسی‌اصل در پاسخ به اینکه چرا باید از نگاه قرآن به افسردگی بپردازیم، گفت: در مقدمه باید گفت که روانشناسی ناتوانی خود را در پیشگیری از افسردگی نشان داده است و ترند ۲۰۵۰ نشان می‌دهد اضطراب و افسردگی در جهان شایع است و جامعه غربی فعلاً برنامه‌ای برای کنترل آن ندارد. بیش از ۲۰۰ نوع درمان در حوزه روان‌درمانی برای افسردگی وجود دارد، اما اشکال اصلی ما به روان‌شناسی، عدم شناسایی عوامل علی و زیربنایی افسردگی است. در درمان باید این عوامل را درست شناسایی و بعد مقابله کنیم. تا زمانی که عوامل را شناسایی نکنیم توجه به نشانه‌ها چندان کمکی نمی‌کند.

این پژوهشگر افزود: دلیل دیگر، تأکید قرآن به عمل است. قرآن کریم می‌‎فرماید: «لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى» (نجم، 39) کمال انسان به سعی و تلاش او است و افسردگی باعث توقف است، از این رو افسردگی مانع سعادت انسان است. پس عمل انسان برای قرآن مهم است. این ضرورت وجود دارد که عمل انسان با کیفیت باشد تا سعادت محقق شود.

مؤلف کتاب «تحریف تا تعریف سبک زندگی» ادامه داد: خداوند در قرآن کریم فرموده است: «وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ» (نحل، 89) هر چیزی که مانع سعادت انسان بشود، قرآن کریم درباره آن حرف برای گفتن دارد؛ چه برای تبیان و روشنگری و چه برای شفا و درمان. پس قطعا باید برای شناسایی و در مان افسردگی به قرآن مراجعه کرد.

وی ادامه داد: روش ما شامل چند مرحله است که به ترتیب شامل طرح پرسش و تحلیل پرسش به مفاهیم، معادل‌یابی مفاهیم در قرآن، تحلیل معانی لغوی و فرآیندی واژگان و بررسی وجه ارتباط آنها، بررسی واژگان در سوره‌ها و تدوین گزاره‌های مؤثر، دسته‌بندی گزاره‌ها، استخراج و دسته‌بندی مؤلفه‌ها و ارائه تعریف و انواع افسردگی و راهکارهای درمان است. به بیان ساده‌تر، ما پرسشی داریم(افسردگی چیست و چگونه با آن مقابله کنیم) که آن را به قرآن عرضه می‌کنیم. پس گام اول طرح پرسش و گام بعد معادل‌یابی افسردگی در مفاهیم قرآن است.

چیستی افسردگی از نگاه قرآن

عباسی‌اصل گفت: تعریف افسردگی در رویکرد دینی این است که الگوهایی در رفتارها، باورها، صفت‌ها فکرها و توجه‌ها که باعث غم، کندی، کسالت و ناامیدی فرد و منجر به خروج انسان از هدایت می‌شود. انسان وقتی از مسیر هدایت خارج شد تغییراتی در فکر، توجه، صفت‌ها و باورهایش ایجاد می‌شود که منجر به غم و کندی و کسالت و ناامیدی و می شود. برای مثال، خداوند به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید چشمت را به دارایی‌های آن‌ها ندوز. در این آیه خداوند متعال نوع توجه پیامبر(ص) را هم هدایت و کنترل می‌کند. این توجه یا نشأت گرفته از یک باور است یا باورهایی را ایجاد می‌کند.

وی اظهار کرد: به نسبت عدم بهره‌مندی انسان از هدایت، دچار انواع مشکلات از جمله افسردگی می‌شود. خروج انسان از هدایت، باقی ماندن در سطح حیوانی خود و نادیده گرفتن سنت‌های معنوی و صیرورت معنوی است و افسردگی نشانه همین است.

این پژوهشگر  درباره درمان افسردگی گفت: باید به سراغ شناخت انواع افسردگی در قرآن و بعد درمان انواع افسردگی در  قرآن برویم. چند نوع افسردگی را می‌شود از قرآن کریم استخراج کرد؛ دو نوع آن را برای نمونه در اینجا ذکر می‌کنم؛ یکی افسردگی معنوی (براساس سوره طه) و دیگری افسردگی حقارت(سوره فجر) است. 

وی در توضیح افسردگی معنوی گفت: افسردگی معنوی، یکی از افسردگی‌های جدی انسان است که بعضا به نشانه می‌رسد و در بعضی از افراد نشانه‌های آن به ظهور نمی‌رسد. در زمینه واژه‌یابی آن، بر اساس سوره طاها دو کلمه «یشقی» و «معیشتا ضنکا» را داریم. «یشقی» به معنی حالتی از شدت و ذلت است و «معیشتا ضنکا» به معنی زندگی در مضیقه و بن‌بست است. این دو کلمه به تعریف ما از افسردگی نزدیک هستند.

عباسی‌اصل گفت: نشانه‎‌های افسردگی معنوی این است که انسان احساس بدبختی، سختی در عمل، ناامیدی و شکست می‌کند. درباره سبب‌های این نوع افسردگی در قرآن کریم باید گفت دو مسئله باعث افسردگی معنوی می‌شود؛ یک فقدان هدایت، دو فقدان ذکر (هدف ذکر رساندن ما به یک باور است). وقتی انسان اهل هدایت و ذکر نباشند دچار این نشانه‌ها می‌شود. 

این پژوهشگر گفت: نشانه‌های عدم ذکر و فقدان هدایت این است که فرد اتفاقات عالم را آزمایش نمی‌داند، نفع و ضرر واقعی را به دست خدا نمی‌داند و علاقه شدید به رفاه دنیوی دارد و به زود گذر بودن دنیا بی توجه است.  این شاخص‌ها از سوره طاها قابل استخراج است. کسی که اهل ذکر است این چهار مورد را برای خود حل می‌کند. هدف ذکر این است که این چهار باور را در وجود انسان شکل دهد. عدم ذکر و فقدان هدایت منجر به احساس بدبختی، سختی در زندگی، تیره روزی و در نهایت اخلال در زندگی می‌شود.

مؤلف کتاب «تحریف تا تعریف سبک زندگی» خاطرنشان کرد: نوع دیگر افسردگی، افسردگی حقارت است که در آن برخی افراد افسرده بی ارزشی خاصی در خود می‌بیند. این نوع افسردگی از سوره فجر قابل استخراج است. بر اساس سوره فجر واژه «اهانن» از ریشه هون به معنی خوار شده و فقدان ارزش ذاتی است. این فقدان ارزش ذاتی، گاهی به وسیله عامل بیرونی و گاهی عامل درونی رخ می‌دهد. عامل درونی این است که فرد بنا به یک عامل درونی دچار فقدان ارزش ذاتی یا حقارت است و آن را به خدا نسبت می‌دهد؛ مثلاً چرا فلانی، فلان استعداد را دارد و من ندارم. جالب است انسان‌هایی که خدا را قبول ندارند هم عامل حقارت درونی خود را خدا می‌دانند؛ مثلاً می‌گویند خدا دعای مرا مستجاب نکرد. درصد قابل توجهی از افراد رویگردان از خداوند به دلیل کدورتی که از خدا دارند از او رویگردان می‌شوند. انسان‌هایی که خدا را باور دارند هم در شرایط فقدان، عامل اصلی را خدا می‌دانند.

وی گفت: نشانه افسردگی حقارت، نداشتن حس فقدان لذت، حقارت، بدبختی، ضعف و سکون است. سبب افسردگی حقارت، بی‌ثباتی در اسناد حوادث و نتیجه‌گیری‌های غلط در تغییر شرایط است. دعای امام سجاد(ع) در هنگام بیماری به شدت بر سر این سبب‌ها کار می‌کند که سلامتی و بیماری هر دو از جانب خدا است.

به گفته عباسی‌اصل، بخل در بخشش، ترس از دست دادن، علاقه شدید به مال، اهمیت به مال در ارزش‌گذاری، امتحان ندانستن نعمت‌ها و فقدان‌ها، نشانه بی‌ثباتی فرد در اسناد حوادث و نتیجه‌گیری‌های غلط او است که منجر به احساس بی‌ارزشی، تیره‌روزی و سستی و ضعف در عمل می‎‌شود.

این پژوهشگر در پایان درباره درمان افسردگی گفت: دو نوع درمان برای افسردگی وجود دارد که یکی درمان تخصصی و دیگری درمان عمومی است. مهمترین محور در درمان عمومی افسردگی، اصلاح سبک زندگی است. ما در درمان افسردگی به دنبال ایجاد تعادل در جسم، اصلاح نحوه مواجهه با بسترهای مختلف، کم کردن فاصله علم و عمل و ارتقای معنویت هستیم که همه اینها در اصلاح سبک زندگی محقق می‌شود.