مستندات روایی فضیلت پیادهروی در مسیر کربلا
پژوهشگر علوم دینی گفت: مجموع روایات درخصوص پیادهروی اربعین را می‌توان این‌گونه جمع‌بندی کرد که پیادهروی در طول مسیر سفر تا کربلا، مطلوب و پسندیده است؛ اما زائر وقتی به نهر علقمه می‌رسد و در فاصله کوتاه بین نهر و حرم قرار می‌گیرد، به مکانی مقدس وارد شده است و باید به احترام مکان با پاهای برهنه به مسیرش ادامه دهد؛ گام‌هایش را کوتاه‌تر بردارد و با حالت تواضع و سکینه و آرامش همراه شود.
موضوع زیارت مرقد اباعبدالله الحسین(ع) با پای پیاده، سابقه‌ای طولانی دارد. از گذشته دور، علاقه‌مندان بسیاری به منظور زیارت حرم سیدالشهدا(ع) با پای پیاده به کربلا مشرف می‌شدند؛ امروزه نیز میلیون‌ها مسلمان از سراسر جهان در ایام اربعین پای به این مسیر می‌گذارند و راهپیمایی زیارت اربعین امام حسین(ع) به یک حماسه بی‌نظیر مبدل شده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین هانی زعفرانی، پژوهشگر و عضو گروه همکاران علمی «مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث» در مقاله‌ای با عنوان «روایات زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده؛ گونه‌شناسی و دلالت‌سنجی» به جمع‌آوری کامل روایات و تعیین محدوده مکانی فضیلت پیادهروی زیارت امام حسین(ع) پرداخته است که خبرنگار ایکنا از قم به مناسبت ایام پیادهروی اربعین و زیارت اربعین به سراغ وی رفته تا مستندات روایی فضیلت پیادهروی زیارت اباعبدالله(ع) بررسی شود که متن این گفت‌وگو تقدیم مخاطبان ایکنا می‌شود.
ایکناـ در منابع حدیثی ما چند روایت در مورد زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده وجود دارد؟
روایات مربوط به زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده در منابع حدیثی بسیار است. با حذف موارد تکراری، تعداد روایات این موضوع به عدد 23 می‌رسد که در منابع کهن شیعه مانند کافی، تهذیب الاحکام و کامل الزیارات نقل شده‌اند. همه این روایات و منابع آنها در مقاله درج شده‌اند تا خواننده بتواند نوع دلالت و میزان اعتبار روایات را به خوبی مشاهده کند.
ایکناـ درباره اعتبارسنجی این روایات نیز آیا می‌توان گفت که غالب آنها روایات معتبر هستند؟
در میان این روایات، هم احادیثی با سند صحیح و هم ضعیف، هر دو به چشم می‌خورند؛ اما آنچه بیشتر از هر چیز به این روایات، اعتبار بخشیده است، فراوانی آنها و جایگیری‌شان در منابع کهن و معتبر شیعه است. محدثان بزرگ شیعه همچون مرحوم کلینی، شیخ صدوق، شیخ طوسی، شیخ مفید، ابن قولویه، ابن مشهدی و ... که از حدیث‌نگاران کهن شیعه هستند و جز به نقل روایاتی که مورد اطمینان ایشان بوده مبادرت نمی‌ورزیدند، به روایات زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده اعتماد کرده و آنها را در کتاب‌های خود جای‌داده‌اند. اطمینان تعدادی از بزرگان حدیث به صدور این روایات در اعتبار بخشی به آنها بسیار مؤثر است.
افزون بر این، روایات در موضوع زیارت، از مستحبات است و بر اساس روایات «مَن بَلَغ»، مُکَلَف می‌تواند به امید ثواب به آنها عمل کند و خداوند کریم نیز به او ثوابی عنایت خواهد کرد.
ایکناـ آیا این روایات، زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده را در تمام طول مسیر ثابت می‌کنند؟
این روایت‌ها از این جهت که آیا پیادهروی را در تمام مسیر ثابت می‌دانند و یا بخشی از آن، به سه دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول روایاتی هستند که محدوده‌ای را مشخص نکرده‌اند که ما آنها را «روایات مطلق» نامیده‌ایم. این دسته، خود دارای سه زیر دسته است که بر اساس کلیدواژه‌های آنها، این‌گونه نام‌گذاری شده‌اند: «روایات خُطوَة»، «روایات مَاشیاً» و «روایات مُغَبَّر». به عنوان نمونه، یکی از روایات خُطوَة، روایتی از امام صادق(ع) است که حضرت می‌فرمایند: «...مَنْ زَارَ الْحُسَینَ علیه السلام كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ سَیئَةً وَ غَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ» یعنی هر‌کس حسین(ع) را زیارت کند، خداوند برای او به ازای هر گام، یک عمل نیک ثبت می‌کند و یک عمل ناپسند را محو می‌گرداند و گناهان گذشته و آینده‌اش را می‌آمرزد.
ناگفته نماند که برخی از «روایات مطلق» با قرائن ظریفی همراه بود که فضیلت پیادهروی را در تمام طول مسیر ثابت می‌کرد و این قابلیت را به آنها می‌داد که به دسته دوم ملحق شوند؛ اما چون ظاهر اولیه آنها همچون سایر روایات مطلق بود، این روایات را در همان بخش آوردیم.
دسته دوم روایاتی هستند که با عباراتی همچون «مِن أهلِه» تأکید دارند که پیادهروی از همان آغاز مسیر کربلا، مستحب است. این روایات را «روایات مقید به: من أهله/ من مَنزله» نامیدیم. ثویر بن ابی فاخته از امام صادق(ع) نقل می‌کند که حضرت فرمود: «...مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ یرِیدُ زِیارَةَ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنْ كَانَ مَاشِیاً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ حَطَّ بِهَا عَنْهُ سَیئَةً حَتَّی إِذَا صَارَ بَالْحَائِرِ...» یعنی کسی که به قصد زیارت حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع) از خانه‌اش خارج شود اگر پیاده باشد، خداوند برای او به ازای هر گام، یک عمل نیک ثبت می‌کند و یک عمل ناپسند را محو می‌گرداند تا این که به حائر برسد.
دسته سوم هم روایاتی هستند که فضیلت پیادهروی را از شریعه فرات ثابت می‌دانند. این روایات را نیز «روایات مقید به «مِن الفُرات»، نام‌گذاری کردیم. در یکی از این روایات امام صادق(ع) می‌فرمایند: «إِذَا أَتَیتَ أَبَاعَبْدِاللَّهِ علیه السلام فَاغْتَسِلْ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ ثُمَّ الْبَسْ ثِیابَكَ الطَّاهِرَةَ ثُمَّ امْشِ حَافِیا...» یعنی زمانی که نزد اباعبدالله علیه السلام آمدی، پس در رود فرات غسل کن. سپس لباسهای پاکیزهات را بپوش. سپس با پاهای برهنه پیادهروی کن.
ایکناـ جمع‌بندی شما از این همه روایات گوناگون چیست؟
در نگاه اول نوعی تضاد یا تعارض، میان این روایات به‌ویژه دسته دوم و سوم، دیده می‌شود. دسته اول در مورد محدوده پیادهروی سخنی نمی‌گوید، دسته دوم پیادهروی را از آغاز مسیر ثابت می‌داند و دسته سوم این فضیلت را به پس از رود فرات محدود می‌کند. ظاهراً تأکید بر مطلوبیت پیادهروی در تمام طول مسیر و از طرفی محدود کردن فضیلت پیادهروی به پس از رود فرات، قابل جمع نیست؛ اما دقت نظر در متن این روایات و دلالت‌سنجی آنها، این تضاد را برطرف می‌سازد.
با دلالت‌سنجی روایات مقید به «مِنَ الفُرات» این نکته روشن می‌شود که این دسته از روایات، در مورد نوع خاصی از پیادهروی سخن گفته و ثواب آن را به فاصله فرات تا حرم محدود می‌کنند. بیشتر این روایات همچون روایتی که در بالا به عنوان نمونه ذکر کردیم، تأکید دارند که پیادهروی باید با پاهای برهنه، قدم‌ها کوتاه و همراه با تواضع و آرامش باشد؛ شیوه‌ای که در مکان‌های زیارتی به دلیل احترام خاصی که برای آنها قائل هستیم، استفاده می‌شود.
این در حالی است که در هیچ کدام از «روایات مطلق» و روایات مقید به «من أهله/ من منزله» چنین شیوه خاصی از پیادهروی مطرح نشده است و آنها، فضیلت مطلق پیادهروی بدون این ویژگی‌های خاص را بیان می‌کنند.
در نتیجه می‌توان، مجموع این روایات را این گونه جمع‌بندی کرد که پیادهروی در طول مسیر سفر تا کربلا، مطلوب و پسندیده است؛ اما زائر، وقتی به نهر علقمه می‌رسد و در فاصله کوتاه بین نهر و حرم قرار می‌گیرد، به مکانی مقدس وارد شده است و باید به احترام مکان با پاهای برهنه به مسیرش ادامه دهد؛ گام‌هایش را کوتاه‌تر بردارد و با حالت تواضع و سکینه و آرامش همراه شود.
ایکناـ شاید پیادهروی موضوعیت نداشته و تنها به دلیل اینکه مخاطب، توان سفر با مرکب را نداشته است، معصومان(ع) به سفر با پای پیاده اشاره می‌کنند. آیا می‌توان از این روایات، موضوعیت داشتن پیادهروی را برداشت کرد؟
این روایات مطلق هستند و تمام شیعیان را خطاب قرار می‌دهند. این که بخواهیم مخاطب آنها را به گروهی خاص محدود کنیم نیازمند دلیل است. همچنین اگر گفته شود که این دست روایات، مقید به قید «عند الضرورة» (به هنگام ناچاری) است، ادعایی بدون دلیل است. تا زمانی که دلیلی بر محدود بودن مخاطبان و مقید بودن به «عند الضرورة» وجود نداشته باشد، باید عمل به اطلاق روایت در دستور کار قرار بگیرد.
از طرفی، بررسی موردی راویان این احادیث که مخاطبان اولیه آن هستند نشان می‌دهد که برخی از آنها از توان مالی قابل قبولی برخوردار بوده‌اند و خرید یا اجاره مرکب برای آنان کار دشواری نبوده است. بشیر دَهّان و علی بن میمون در زمرۀ این راویان هستند. اگر توان سفر با مرکب برای مخاطب فراهم بوده باشد، چه دلیلی داشته که معصوم در خطاب به او، این شیوه دشوار سفر را برگزیند؟ این موضوع نشان می‌دهد که سفر کردن به کربلا با پای پیاده، موضوعیت داشته است.
ایکناـ سخن پایانی...
بنده هم از شما تشکر می‌کنم و فقط در پایان اشاره کنم که علاقه‌مندان و پژوهشگران می‌توانند مجموعه این روایات را در مقاله بنده با عنوان «روایات زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده؛ گونه‌شناسی و دلالت‌سنجی» مطالعه کنند که این مقاله در شماره 13 مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث منتشر شده است.
انتهای پیام
