استراتژی جنگی امام حسین(ع) در کربلا
وقوع نبرد عاشورا در دشت نینوا و قرار گیری در وضعیت دشوار آن زمان به دلیل عدم امکان اختیار مکان مناسب جهت دفاع از خود، شرایط را به نحوی پیش برد که امام حسین(ع) باید برای مقابله با حملات ناگهانی و ترور گونه دشمنان برنامه‌ریزی دقیق انجام می‌داد.
وقوع نبرد عاشورا در دشت نینوا و قرارگیری در وضعیت دشوار آن زمان به دلیل عدم امکان اختیار مکان مناسب جهت دفاع از خود، شرایط را به نحوی پیش برد که امام حسین(ع) باید برای مقابله با حملات ناگهانی و ترور گونه دشمنان برنامه‌ریزی دقیق انجام می‌داد.
امام حسین(ع) از جهت دانش جنگی، شخصیتی بسیار آگاه و باتجربه بود و به خوبی می‌دانست که در چنین شرایطی که از جهت تعداد نفرات جنگی توازن مناسبی بین دو طرف جنگ وجود ندارد، باید استراتژی دفاعی را با سرعت پیش‌بینی کند.
1) نخستین اقدام سیدالشهداء در جریان ورود به منطقه سرزمین کربلا، بررسی ویژگی‌های این زمین بود که از جهات مختلف مورد بررسی قرار گرفت. سیدبن طاووس و ابن‌نما حلی آورده‌اند:
«ثُمَّ إنَّ الحُسَينَ عليه السلام قامَ ورَكِبَ ، وصارَ كُلَّما أرادَ المَسيَر يَمنَعونَهُ تارَةً ، ويُسايِرونَهُ اُخرى ، حَتّى بَلَغَ كَربَلاءَ ، وكانَ ذلِكَ فِي اليَومِ الثّاني مِنَ المُحَرَّمِ ، فَلَمّا وَصَلَها قالَ : مَا اسمُ هذِهِ الأَرضِ ؟ فَقيلَ : كَربَلاءُ . فَقالَ : اِنزِلوا ، هاهُنا ـ وَاللّه ِ ـ مَحَطُّ رِكابِنا ، وسَفكُ دِمائِنا ، هاهُنا ـ وَاللّه ِ ـ مَخَطُّ قُبورِنا ، وهاهُنا ـ وَاللّه ِ ـ سَبيُ حَريمِنا ، بِهذا حَدَّثَني جَدّي .
امام حسين عليه‌السلام برخاست و سوار مَركبش شد و هر گاه اراده مسيرى را مى‌كرد، يا با ممانعت سپاه اعزامى ابن زياد، رو به رو مى‌شد و يا دوشادوش او حركت مى‌كردند تا روز دوم محرم، به كربلا رسيدند. چون به آنجا رسيد، فرمود: «نام اين سرزمين چيست؟» گفته شد: كربلا. فرمود: «فرود آييد كه به خدا سوگند، اينجا، محل فرود آمدن مَركب‌هايمان و ريخته شدن خون‌هايمان است! به خدا سوگند، اينجا قبر ما مى‌شود و به خدا سوگند، اينجا خانواده ما اسير مى‌شوند. اينها را جدم به من فرموده است»
الملهوف : ص 139 ، مثير الأحزان : ص 49 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 381
شناخت کربلا
کربلا منطقه‌ای در اطراف كوفه است و ۷۰ کیلومتر با آن فاصله دارد. این منطقه زمینی زراعی است و قبیله بنی‌اسد در نزدیکی آن به زندگی و زراعت می‌پرداخته‌اند. شاخه‌ای از رود فرات نیز به نام «العلقمی» از وسط این زمین می‌گذرد که درخت‌های نخل در اطراف آن رشد کرده، محل مناسبی برای وقوف کاروان‌ها به ویژه در شرایط گرمای تابستان است.
همچنین، وجود یک تپه نسبتاً بزرگ و مشرف به میدان دشت کربلا که بعدها به عنوان «تل الزینبی» شناخته شد، برای بررسی دقیق‌تر وضعیت دشمن مناسب به نظر می‌رسید. به همین جهت امام حسین(ع) خیمه‌گاه را در پشت تل زینبی مستقر کرد و با این انتخاب خیمه‌گاه از جلو به سمت شرق و از پشت سر به سمت مغرب کربلا قرار می‌گرفت.
امام حسین(ع) با این انتخاب هوشمندانه توانست محل درگیری‌ها را در بین تل زینبی و نهر علقمه محدود کند، زیرا عدم محدودیت زمین با توجه به تعداد غیر قابل قیاس نفرات جنگی به سود بنی‌امیه تمام می‌شد.
بنا بر نظر شیخ سید نبیل حسنی در کتاب «الاستراتیجیه الحربیه» صفحه ۱۰۳، امام حسین(ع) قبله را در سمت راست و طلوع خورشید را در مقابل خود قرار داد تا بر دشمن بیش از پیش تمرکز جدی داشته باشد. با این تعبیر محل معرکه در سمت چپ خیمه‌گاه قرار می‌گرفت که اکنون شامل خیابان‌های باب‌القبله و باب‌السدره کربلا است.
حفر خندق
2) بعد از شناخت ویژگی‌های جغرافیایی محل وقوع جنگ و تعیین محل استقرار سپاه خودی در مقابل سپاه دشمن، دومین اقدام مناسب تعیین راهبردهای دفاعی است. امام حسین(ع) در این خصوص اقدام حفر خندقی در پشت خیمه‌ها کرد تا از نفوذ دشمن و شبیخون آنان از پشت سر جلوگیری کند.
محمد بن جریر طبری می‌نویسد:
قالَ : وكانَ الحُسَينُ عليه السلام أتى بِقَصَبٍ وحَطَبٍ إلى مَكانٍ مِن وَرائِهِم مُنخَفِضٍ كَأَنَّهُ ساقِيَةٌ ، فَحَفَروهُ في ساعَةٍ مِنَ اللَّيلِ ، فَجَعَلوهُ كَالخَندَقِ ، ثُمَّ ألقَوا فيهِ ذلِكَ الحَطَبَوَالقَصَبَ
سپس حسين عليه‌السلام، به جاى گودى كه در پشت خيمه‌ها قرار داشت و مانند جوى آبى بود، هيزم و نِى آورد و در دلِ شب، آنجا را به شكل خندق در آوردند و هيزم و نِى را در آن جا ريختند.
تاريخ الطبري : ج 5 ص 421 ـ 423 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 393 ـ 396
به هم بستن خیمه‌ها
3) یکی از ابتکارات امام حسین(ع) جهت دفاع از خیمه‌ها در مقابل دشمنان و به‌ویژه سوارکاران آنان نزدیک کردن خیمه‌ها و به هم بستن آن‌ها بوده است. این اقدام اهمیت زیادی در جریان روز عاشورا از خود نشان داد و بسیار کاربردی بود.
طبری می‌نویسد: خَرَجَ [الحُسَينُ عليه السلام ] إلى أصحابِهِ ، فَأَمَرَهُم أن يُقَرِّبوا بَعضَ بُيوتِهِم مِن بَعضٍ وأن يُدخِلُوا الأَطنابَ بَعضَها في بَعضٍ، وأن يَكونوا هُم بَينَ البُيوتِ إلَا الوَجهَ الَّذي يَأتيهِم مِنهُ عَدُوُّهُم ..
از امام زين‌العابدين عليه‌السلام برايم نقل كردند كه: حسين عليه‌السلام به سوى يارانش بيرون آمد و به آنان، فرمان داد كه چادرهايشان را به هم نزديک كنند و طناب‌هاى آن‌ها را در هم بتابند و خودشان، ميان چادرها قرار گيرند و تنها سمتى را كه دشمن از آن سو مى‌آيد ، باز بگذارند ...
تاريخ الطبري : ج 5 ص 421 ـ 423 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 393 ـ 396
شعله‌ور کردن خندق
4)دشمن اموی هیچ‌گاه فکر نمی‌کرد که در روز عاشورا با سدی دفاعی آتشین مواجه شود که مانع از نفوذ آنان به لشکرگاه امام حسین(ع) از جهت پشت خیمه‌ها شود. امام حسین(ع) پس از آنکه در شب عاشورا دستور حفر خندق دادند، در روز عاشورا و در نخستین لحظات آغاز نبرد اقدام به آتش کشیدن آن‌ها کرد! به شکلی که این خط دفاعی دشمنان را شگفت‌زده کرد و تمام برنامه‌ریزی‌های آنان را بهم ریخت.
طبری و بلاذری می‌نویسند:
وقالوا : إذا عَدَوا عَلَينا فَقاتَلونا ألقَينا فيهِ النّارَ ؛ كي لا نُؤتى مِن وَرائِنا ، وقاتَلنَا القَومَ مِن وَجهٍ واحِدٍ . فَفَعَلوا وكانَ لَهُم نافِعا .
گفتند: چون دشمن به ما حمله كرد و با ما درگير شد، در اينجا، آتش مى‌افكنيم تا از پشت سر، بر ما وارد نشوند و تنها از يك سو با آنان بجنگيم. چنين كردند و سودبخش هم بود!
إذ أقبَلَ إلَينا مِنهُم رَجُلٌ يَركُضُ عَلى فَرَسٍ كامِلِ الأَداةِ ، فَلَم يُكَلِّمنا حَتّى مَرَّ عَلى أبياتِنا ، فَنَظَرَ إلى أبياتِنا ، فَإِذا هُوَ لا يَرى إلّا حَطَبا تَلتَهِبُ النّارُ فيهِ ، فَرَجَعَ راجِعا
به نقل از ضحاک مشرقى برايم گفت: هنگامى كه دشمنان به سوى ما روى آوردند و به آتش برافروخته هيزم و نِى نگريستند ـ همان آتشى كه در پشتمان برافروخته بوديم تا از پشتِ سر به ما حمله نكنند ـ يكى از سوارانِ غرق در سلاح آنان، به شتاب و بى آن كه با ما سخنى بگويد، به سوى ما آمد و چون به خيمه‌هايمان نگريست و جز هيزم آتش گرفته، چيزى نديد، باز گشت!
تاريخ الطبري : ج 5 ص 421 ـ 423 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 393 ـ 396
تعیین جبهه‌های سه‌گانه جنگ
5) به رغم اینکه امام حسین(ع) بر لزوم قرارگیری محل درگیری از یک جهت تأکید داشت، ولی در عین حال جبهه‌های سه‌گانه جنگ و فرماندهان آن را معین کرد. این اقدام بر تسلط بیشتر فرماندهان در خصوص جبهه‌های مختلف کمک شایانی می‌کرد.
فَجَعَلَ زُهَيرَ بنَ القَينِ في مَيمَنَةِ أصحابِهِ ، وحَبيبَ بنَ مُظاهِرٍ في مَيسَرَةِ أصحابِهِ ، وأعطى رايَتَهُ العَبّاسَ بنَ عَلِيٍّ أخاهُ عليه السلام
زُهَير بن قين را در جناح راست يارانش و حبيب بن مظاهر را در جناح چپ يارانش ، قرار داد و پرچمش را به برادرش عباس بن على عليه السلام سپرد ...
تاريخ الطبري : ج 5 ص 422
این مجموعه اقدامات و استراتژی‌های نظامی مورد استفاده توسط امام حسین(ع) نشان‌دهنده آن است که آن حضرت علاوه بر دانش و ابتکارات فوق‌العاده جنگی، با تمام قوا در مقابل دشمنان عزت‌مندانه جنگید.
به راستی که حسين‌بن على عليه‌السلام، مظهر عزت الهى و عاشورا، جلوه‌گاه حماسه و عزت حسينى است و شعار دشمن‌شكن «هَيهاتَ مِنّا الذّلة»، ميراث گران‌بهاى اوست.
محمدرضا سلمانی‌عبیات
پژوهشگر تاریخ عاشورا
