دسترسی رایگان به ۲ هزار نسخه خطی با موضوع امام حسین(ع)

«دیوار مهربانی نسخ خطی» نام یک کانال تلگرامی زیر نظر حسین متقی، محقق، کتابشناس و نسخه‌پژوه است. این کانال، با قرار دادن حدود 2000 نسخه خطی با موضوع امام حسین(ع) با دسترسی آزاد و رایگان، گامی مهم و ارزشمند در پژوهش‌های حسینی برداشته‌ است. 

حسین متقی، محقق، کتابشناس و نسخه‌پژوه، در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، در این‌ باره گفت: از چند سال پیش پروژه‌ «شناسایی میراث اهل‌ بیت(ع) در کتابخانه‌های جهان» را دنبال می‌کنیم. بسیاری از محققان قاعدتاً به اطلاعات کتابخانه‌ها مانند کتابخانه‌های ایران، عربستان، عراق و دیگر کشورهای عربی برای اینکه زبانشان فارسی و عربی است، دسترسی دارند اما عموماً به جهت عدم آشنایی با زبان‌های واسطه که نسخ به آن زبان‌ها معرفی شده‌اند به اطلاعات نسخ خطی موجود در کتابخانه‌های کشورهای لاتینی زبان، دسترسی ندارند. ما در این پروژه بر آن هستیم (باذن‌ الله و توفیقه)، این راه صعب را برای پژوهشگران آثار مرتبط با اهل بیت(ع) هموار سازیم.

وی گفت: همان‌گونه که اشاره شد، بخشی از آثاری که درباره اهل‌ بیت(ع) در قالب نسخ خطی نوشته شده است در کتابخانه‌های کشورهای لاتینی زبان (امریکا، انگلستان، آلمان، فرانسه، کشورهای حوزه اسکاندیناوی و ...) قرار دارد. فهرست‌نگاران و پژوهشگران این کشورها، طبعاً این نسخ خطی اسلامی را در فهرست‌هایی که نوشته‌اند به زبان خودشان، معرفی کرده‌اند. برای مثال نسخه خطی عربی یا فارسی درباره امام حسین(ع) در کتابخانه‌های فرانسه، انگلستان، روسیه یا آمریکا موجود است که پژوهشگران این کشورها به زبان خودشان، یعنی فرانسوی، انگلیسی، روسی و مانند آنها، این نسخه‌های خطی را معرفی کرده‌اند. از این رو یک محقق برای اینکه به این نسخ رهنمون شود لازم است به یک زبان دیگر(زبان واسطه) آشنا باشد. ما برای اینکه دسترسی پژوهشگران را به این نسخ خطی تسهیل کنیم، از حدود 27 یا 28 سال پیش تاکنون، شناسایی میراث (نسخ خطی) اهل‌بیت با اولویت کتابخانه‌های کشورهای لاتینی زبان را آغاز کردیم.

شناسایی 80 هزار نسخه خطی مرتبط با اهل بیت(ع)

متقی بیان کرد: نتیجه تحقیق در این منابع، شناسایی حدود 75 تا 80 هزار نسخه خطی مرتبط با اهل بیت(ع) است. قاعدتاً بخشی از این پروژه، اختصاص به نسخ خطی مرتبط با امام حسین(ع) دارد. البته باید بیفزایم که قسمت ‌بزرگی از این پروژه مربوط به نسخ خطی مرتبط با امام علی(ع) است که در قالب کتابی به نام «معجم الآثار المخطوطه حول الامام علی بن ابیطالب علیه السلام» ابتدا در سال ۱۳۸۰ در قم و با اضافات و تکمله‌ها در سال ۱۳۹۹ از سوی آستان مقدس حضرت ابوالفضل العباس(ع) در کربلا منتشر شده است و در آن حدود 20 هزار نسخه خطی درباره امام علی(ع) شناسایی و معرفی شده است.

این نسخه‌پژوه افزود: در این حین که پیگیر منابع مخطوط مرتبط با اهل بیت(ع) در کتابخانه‌های کشورهای لاتینی زبان هستیم، از چند سال قبل، چند کانال تلگرامی نیز در فضای مجازی برای استفاده محققان راه‌اندازی کرده‌ایم که بتوانند در پژوهش‌های خود، به سهولت از آثار مذکور استفاده کنند. البته باید اشاره کرد که بخشی از این نسخ خطی، آثاری بودند که به صورت پراکنده در فضای مجازی منتشر شده بود و ما همه این نسخ را تجمیع کرده و همراه آثار مخطوط دیگر، در موضوعات متنوع، در کانال «دیوار مهربانی نسخ خطی» بارگذاری کرده‌ایم. شایان ذکر است این کانال حدود هفت سال است که در تلگرام فعال است و در آن بیش 2 هزار نسخه خطی، در موضوعات مختلف در این مدت به صورت تمام متن در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. این نسخ دیجیتالی، با همت پژوهشگران بی‌شماری، از حدود 200 کتابخانه داخل کشور و خارج کشور تهیه شده و ما امروزه، نتیجه زحمات آنان را به صورت یکپارچه، در قالب یک کتابخانه دیجیتال می‌توانیم مشاهده کرده و به سهولت، از آن داده‌ها، بهره علمی ببریم. در این کانال، ممکن است از یک کتابخانه، تنها یک نسخه خطی و از کتابخانه دیگری، ده‌ها یا صدها نسخه، موجود باشد.

راه‌اندازی کانال کتابخانه تخصصی دیجیتالی امام حسین(ع)

وی با اشاره به راه‌اندازی کانال کتابخانه تخصصی دیجیتالی امام حسین(ع)، گفت: در این کانال در کنار مطالب متنوع ترویجی درباره ابی عبدالله الحسین(ع)، حدود 8 هزار کتاب چاپی با محوریت امام حسین(ع)، بارگذاری شده است. این آثار با رضایت صاحبانشان به صورت تمام‌متن در دسترس علاقه‌مندان است. همانگونه که اشاره شد، در این کانال هزاران مطلب، مقاله و پایان‌نامه با موضوع امام حسین(ع) وجود دارد که هر پژوهشگری در هر کجای دنیا می‌تواند با اتصال به اینترنت از تمامی این منابع به صورت تمام‌متن استفاده کند و به تعبیر دیگر، گنجینه ارزشمندی در قالب متن و مدیا و کتاب به سهولت در اختیار محققان قرار دارد.

متقی با اشاره به نسخ خطی موجود در کشورهای جهان درباره اهل بیت(ع) گفت: برای مثال کشوری مانند بوسنی و هرزگوین، با اینکه به ظاهر یک کشور کوچک و نسبتا دورافتاده در اروپا است، اما در همین کشور شاید ده‌ها نسخه خطی که تولید خود علمای اهل‌ سنت صوفی بوسنی باشد، درباره اهل‌ بیت(ع) موجود است. این گونه نیست که تمام نسخ خطی موجود کشورهای لاتینی زبان از کشورهای مسلمان و کشورهای عربی به آنجا برده شده است، ما مواردی سراغ داریم که برخی از نسخ خطی، تولید علمای همین کشورها هستند. برای مثال حدود صد نسخه خطی در کتابخانه غازی خسروبیک در شهر سارایوو پایتخت بوسنی با محوریت اهل‌ بیت(ع) وجود دارد که تألیف خود علمای بوسنیایی است. برخی از این آثار با الفبای عربی و به زبان بوسنیایی نوشته شده است.

این کتاب‌شناس با اشاره به اینکه در کتابخانه‌های جهان با نسخه‌های خطی درباره اهل‌ بیت(ع) مواجه هستیم که تولید علمای آن کشورها و به زبان خودشان، اما با الفبای عربی نوشته شده‌اند، ادامه داد: برای مثال در کشور اسپانیا آثاری از مسلمانان این کشور به زبان اسپانیولی (کاستیلی) و با الفبای عربی درباره اهل‌ بیت(ع) موجود است که در قرن‌های نهم، دهم و یازدهم قمری توسط موریسکوها (مسلمانان رانده شده از اسپانیا) نوشته‌ شده‌اند.

وی گفت: برای نمونه ما در مجله بساتین، در شماره نخست آن، یک نسخه خطی مقتل درباره امام حسین(ع)، با نام کرونیکا (Cronica) معرفی کردیم که به زبان اسپانیایی ولی با الفبای عربی نوشته شده است و جالب است که بدانید این نسخه خطی امروزه در کتابخانه مرکزی دانشگاه بولونیا در ایتالیا موجود است. پس وقتی از نسخ خطی مرتبط با اهل بیت(ع) سخن می‌گوییم، ذهن‌ها تنها به نسخ نوشته شده به زبان‌های عربی، فارسی یا ترکی نرود.

امام حسین(ع) را با آثار جهانی معرفی کنیم

متقی اظهار کرد: نکته‌‌ مهمی که می‌خواهم توجه همه را به آن جلب کنم این است که با وجود این منابع سرشار، مثلاً برای پژوهش درباره امام حسین(ع)، دیگر نیازی نیست امام حسین(ع) را با نسخه ایرانی، منابع ایرانی و فهم ایرانی، برای نمونه به مسلمانان بوسنی معرفی کنیم، چرا که ما آثاری در خود بوسنی داریم که علمای بوسنی درباره امام حسین(ع) نوشته‌اند، همان آثار را با همان قرائت بومی از آن حضرت باید معرفی کرد. امام حسین(ع) برای کل جهان است و می‌توانیم با آثار علمای هر کشور، امام حسین(ع) را به خود آن‌ها معرفی کنیم که قاعدتاً با لطافت و جذابیت بیشتری همراه خواهد بود. ما سعی می‌کنیم این میراث‌ها را ولو در یک صفحه باشد شناسایی و معرفی کنیم. فعلاً تمرکز مطالعاتی و پژوهشی ما بر کتابخانه‌ها و مجموعه‌های تراثی حوزه کشورهای لاتینی زبان است و اولویت پژوهشی ما آن ‌مناطق است و پس از پایان آنها، به شرط حیات و توفیق به معرفی منابع متکثرِ موجود در کشورهای همسایه خواهیم پرداخت.

این کتاب‌شناس در پایان گفت: گنجینه‌های تراثی جهان مشحون از آثاری در ارتباط با اهل بیت(ع) است، به تعبیر دیگر به ندرت کتابخانه‌ تراثی در جهان پیدا می‌شود که نسخه‌ای خطی، درباره اهل بیت(ع)، به آنها راه نیافته باشد، اما طبعاً چون فهرست‌نگاران، آن آثار را به زبان‌های خودشان معرفی کرده‌اند، محققان ما به طور عمومی، چندان نمی‌توانند از این آثار بهره بگیرند، چرا که بهر‌ه‌گیری از آنها، مستلزم و نیازمند آشنایی با زبان‌های واسطه مانند انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، اسپانیولی، روسی و مانند آنها است و این امر برای محققان، به طور عمومی، کاری نسبتا دشوار، هزینه‌بر و زمان‌بر است، اما سعی می‌کنیم با عنایت الهی و مدد جستن از برکات انفاس معصومین(ع) گام‎‌‌های ولو مختصر در این راه برداریم.