پایش معنویت در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

 به گزارش ایکنا، دکتر احمد شاکرنژاد، استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و عضو اندیشکده معنویت مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در یادداشتی درباره معنویت در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نوشته است؛

بر اساس مبانی اعتقادی، شاخص‌های معنویت‌گرایی راستین را فقط خداوند تبارک و تعالی می‌داند. راه دسترسی به این شاخص‌ها نیز رجوع به پیامبران الهی است. البته بشر با تحقیق و تفحص در وحی الهی و تمسک به عقل و همچنین رجوع به فطرت خود می‌تواند به حدود کلی این شاخص‌ها دست یابد.
براساس دستورالعمل مرکز الگوی اسلامی‌ ایرانی پیشرفت برای تعیین شاخص‌های کلان پایش اجرای الگو، شاخص‌های کلان همان ملاک‌های روشن و قابل سنجشی است که برای ارزیابی چیستی وضعیت موجود و مقایسه آن با وضعیت مطلوب در اختیار قرار می‌گیرد و می‌تواند انحراف متغیر‌ها از مسیر تعیین شده و مقدار حرکت و شتاب آن را تشخیص دهد تا هدایت به سمت مطلوب ممکن گردد.

با تحلیل هشت پژوهش مکتوب که همه آن‌ها مدعی ارائه شاخص‌های معنویت بر اساس آموزه‌های دینی و توجه به فهم عرفی بودند، مشخص شد که:
اولاً این پژوهش‌ها، شاخص‌های معنویت اسلامی را فراتر از شاخص‌های انسان سالم یا انسان معنوی در روان‌شناسی انسان‌گرا (که محدود به حدود شاخص‌های فردی و عاطفه‌گرایانه است) می‌دانند.
ثانیاً این شاخص‌ها را متفاوت با شاخص‌های معنویت در مکتب عصر جدید دانسته و آن‌ها را فقط در سطح فردی تعریف نمی‌کنند و سطح اجتماعی نیز برای آن‌ها قائل‌اند.
این پژوهش‌ها شاخص‌های معنویت اسلامی را در چهار سطح احساسی، عقلانی، رفتاری و اجتماعی تعریف کرده و آن‌ها را در سه لایه ارتباط با خود، با خداوند و با مردم دسته‌بندی می‌کنند (البته یکی از پژوهش‌ها لایه چهارم یعنی ارتباط با طبیعت را نیز در دسته‌بندی وارد می‌کند).
علاوه بر این، سه پژوهش از پژوهش‌های ذکر شده تأکید دارند که این شاخص‌ها مقول به تشکیک هستند، یعنی مراتب و درجات و شدت و ضعف دارند.

یکی از پژوهش‌ها نیز سعی می‌کند دامنه این تشکیک را به معنویت‌های دروغین هم کشیده و نشان دهد که با برخی از شاخص‌ها باید سنجید که معنویت‌های دروغین در فرد یا جامعه نباشد و بعد از آن به سراغ شاخص‌های ایجابی رفت و دید که فرد یا جامعه چه میزان از آن شاخص‌های معنویت اصیل برخوردار است.

با تجمیع شاخص‌های مطرح شده در پژوهش‌های منتخب و پس از تطبیق آن‌ها بر شاخص‌های به دست آمده در جلسات اندیشکده معنویت فهرستی تهیه شد.
پس از کدگذاری فهرست به شکل کدگذاری محوری و گزینشی، این پژوهش توانست از شاخص‌های متعدد بیان شده به چهار شاخص کلان دست یابد و لیست شاخص‌های مستخرج از پژوهش‌ها را پس از حذف موارد تکراری و مشابه، ذیل آن چهار شاخص کلان و به عنوان شاخص‌های خرد دسته‌بندی و ارائه نماید.

جدول شاخص‌های کلان و شاخص‌های خرد به دست آمده از این پژوهش به این شکل است:
ردیف شاخص کلان شاخص خرد (نماگر):

۱- خدامحوری ایمان، توکل، رضا، توحید، تسلیم، شفاعت (دوستی با خدا)، تقوا، شکرگزاری
۲- خودمراقبتی، آرامش و طمانینه، حکمت (تعقل)، پرهیز از غرور و غفلت، خودنظارتی، تاب‌آوری، رضایت‌مندی از زندگی
۳- تعالی‌جویی، مسئولیت‌پذیری، استقامت، ادای تکلیف، شجاعت، شرح صدر، تقرب‌جویی، امیدواری، حق‌طلبی، ظلم‌ستیزی
۴- نوع‌دوستی محبت، عدالت، صبر، احترام به حقوق دیگران، صداقت، ایثار، همیاری، سخاوت، بخشش، مدارا، تعاون، انصاف.

در این چهار دسته شاخص کلان روابط چهارگانه انسان با خدا، با خود، با طبیعت و با دیگران دیده شده است، اما همان‌طور که بیان شد رابطه انسان با طبیعت کمترین حجم را به خود اختصاص داده و با توسعه مصداقی شاخص کلان تعالی‌جویی و نوع‌دوستی محقق می‌شود.
پس به این شکل می‌توان بر اساس شاخص‌های کلان چهارگانه؛ یعنی خدامحوری، خودمراقبتی، تعالی‌جویی و نوع‌دوستی به اندازه‌گیری میزان تحقق سند الگوی اسلامی‌ایرانی پیشرفت دست پیدا کرد. البته توجه به شاخص‌های خرد قطعاً می‌تواند در طراحی سنجه، نقش مؤثرتری ایفا کند.