مزار جام؛ جلوه‌گاه پنج قرن معماری ایران
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: از میان خیل اندیشمندان و ادیبان و صوفیان، یک نفر در وادی جام تاثیرگذارتر از بقیه شد و آن شیخ احمد جام ملقب به «ژنده‌پیل» بود.
رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی اظهار کرد: منطقه جام یا زام به برکت دورود «جامرود» و «هریرود» و دشت حاصلخیز جام از گذشته‌های دور مورد توجه و پررونق بوده و محوطه‌های باستانی «کول تپه» و «قوشه توت» در شرق و شمال تربت‌جام مربوط به دوران مس (حدود 7000 سال پیش) و دوران برنز (حدود5000 تا 6000 سال پیش) و تپه‌ها و محوطه‌های باستانی متعدد در مجاورت آن دو رودخانه، مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی و اسلامی نشان از مساعدت آن وادی برای زندگی و رونق و توسعه همه جانبه آن در گذشته دارد.
وی ادامه داد: آن ناحیه به موازات رونق اقتصادی از توسعه علمی-فرهنگی نیز برخوردار بوده تا آنجا که «بوزجان»، مرکز ولایت جام توانسته است بزرگانی چون «ابومنصور احمد بن محمد بوزجانی» (متوفی۳۸۶ه.ق)، «ابوالحسن محمد بن حسن بوزجانی» (متوفی۳۲۸ه.ق) و «ابوالوفای بوزجانی» یکی از بزرگ‌ترین نوابغ علوم ریاضی و نجوم سده چهارم ه.ق را به جامعه علمی جهان معرفی کند و پس از او نیز بزرگان دیگری مانند «ابوالقاسم سالار بوزجان» دومین وزیر طغرل سلجوقی، تاج‌الدین بن بهاءالدین متخلص به «پوربهای جامی» شاعر انقلابی و دردمند قرن هفتم ه.ق، نورالدین عبدالرحمن معروف به «جامی» و ملقب به «خاتم الشعراء همه چیزدان»، شاعر، موسیقی‌دان، ادیب و صوفی قرن نهم ه.ق و معین‌الدین علی‌بن نصیر تبریزی معروف به «قاسم انوار» شاعر قرن هشت و 9 ه.ق و «درویش علی بوزجانی» مورخ قرن دهم ه.ق در آن دیار خوش درخشیده‌اند.
لباف‌خانیکی تصریح کرد: اما از میان خیل اندیشمندان و ادیبان و صوفیان، اندیشه و افکار یک نفر در وادی جام تاثیرگذارتر و ماندگارتر از بقیه شد و آن شیخ احمد جام ملقب به «ژنده‌پیل» بود که در سال ۴۴۰ه.ق در نامق ترشیز زاده شد و پس از طی زندگی پرماجرا در سال ۵۳۶ه.ق در روستای «معد آباد» (تربت جام فعلی) به دیار باقی شتافت.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی افزود: بنا به نوشته دکتر علی فاضل در مقدمه کتاب «مفتاح الجنات»، شخصیت اسطوره‌ای و افسانه‌ای جامی بعد از مرگ جامی شکل گرفت و مریدانش مانند «خواجه سدید محمد بن موسی غزنوی» کرسی او را بر طارم اعلا نشاند و در صفت انبیاء و رسل جایی به‌زحمت برایش باز کرد. عاشقان شیخ در کراماتش داستان‌ها گفتند که هریک منشأ دگرگونی در شئون زندگی و فرهنگ مردم آن سامان شد. هر مدعی مرید شیخ بر خود لازم می‌دید که از اقصی نقاط به دیدار او و بعد از مرگش به زیارت مرقدش آید. آن جریان مردمی آنقدر قوی بود که توانست اشخاصی همچون «سلطان سنجر سلجوقی»، «غیاث‌الدین کرت»، «امیر تیمور گورکانی» و پسرش «شاهرخ» را به زیارت او یا مرقدش سرافراز سازد و در حال حاضر مهم‌ترین یادمان شیخ جام آرامگاه اوست.
وی گفت: مجموعه معماری نفیسی با وسعت بیش‌از 2050 مترمربع و مشتمل بر حدود 10 فضای متنوع باقیمانده از اواخر قرن پنجم تا اوایل قرن یازدهم ه.ق، ظاهرا نخستین فضای معماری مجموعه، خانقاه شیخ بوده که در دوران حیات او ساخته شده است.
لباف‌خانیکی عنوان کرد: بنا به نوشته «درویش علی بوزجانی» در کتاب «روضة الریاحین» شیخ‌الاسلام چون مأمور شد که در میان خلق مقام گیرد، مناجات کرد که خداوندا! ندانم که در کجا مقام گیرم. آواز غیب شنید که آنجا مقام گیر که سرِ تو بشکند، پس به هرجای طواف می‌کرد تا به ده معدآباد جام رسید، در کنار ده حایطی بود، جمعی کودکان چوگان بازی می‌کردند، چوگان از دست یکی خطا شد و بر سر مبارک شیخ‌الاسلام آمد و سر وی بشکست. پس در آنجا مقام گرفت و آنجا خانقاه بنا کرد و خلق از اطراف عالم روی به وی نهادند و حالات و کرامات از وی مشاهده می‌کردند و آوازه وی به هرجا رسید.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: خانقاه شیخ که فضای نسبتا محدودی بوده در شمال ایوان و مجاور آن قرار داشته است، از چگونگی آن اطلاعی در دست نیست، اما بنابر سنت معماری ایران آن بنا باید به شیوه «رازی» با تزئینات و کتیبه‌های آجری ساخته شده باشد، خانقاه شیخ را یکی از نوادگانش به نام «شیخ‌الاسلام قطب الدین» بعد از او تعمیر کرد و دیگر بار به دستور «سلطان حسین بایقرا» آخرین پادشاه تیموری مرمت شد که آثار آن هنوز باقی است و بعید نیست که ساختار آن نیز دگرگون شده باشد. در حال حاضر به آن فضا «گنبد سفید» می‌گویند که البته فاقد محراب است. پوشش بنا سه بخشی و با مقرنس‌های زیبا و پرکار آراسته شده است و دومین سازه معماری در مجموعه شیخ جام مسجدی احتمالی است که وجود آن تا کنون قطعیت نیافته است.
وی خاطرنشان کرد: شادروان «عبدالحمید مولوی» در کتاب آثار باستانی خراسان ضمن توصیف مزار شیخ احمد جامی از مسجدی نام برده که «سلطان سنجر» سلجوقی ساخته و آثار باقیمانده از آن در زاویه شمال شرقی مسجد جامع به جا مانده است که درحال حاضر چنان شواهدی مشاهده نمی‌شود و اگر وجود داشته، در ضمن تغییر و تحولات و تعمیرات آن شواهد از میان رفته است، اما قبول این فرضیه که در دوران سلجوقیان علاوه‌بر خانقاه شیخ در آنجا مسجدی نیز وجود داشته، دشوار است.
انتهای پیام
